29 آبان تا 3 آذر؛ یکهزار و صد و نود پنجمین سالگرد آسمانی شدن کویر اردکان!
وقتى كار امين پايان يافت و حكومت مامون استقرار پذيرفت مامون ضمن نامه هاى متعدد از امام رضا(ع) خواست تا همراه بزرگان علوى به خراسان بيايد و چون با مخالفت امام رو به رو شد، پيكى براى انتقال امام رضا(ع) روانه مدينه كرد. مامون دستور داد امام رضا(ع) را از مسير بصره، اهواز و فارس به مرو ببرند، چون بيم آن داشت اگر امام از راه كوفه، جبل و قم حركت كند، مهرورزى شيعيان شهرهاى فوق، حكومت مامون را به خطر اندازد. به واقع هجرت امام رضا(ع) يك مهاجرت سياسى اجبارى بود كه در سال 200 هجرى به دستور خليفه وقت انجام شد. گزارش‌های مستندی که از حرکت امام در اختیار است توسط راویان موثقی چون ابوصلت هروی ثبت شده است. مسیری که مأمون تأکید داشت حضرت رضا(ع) را از آن عبور دهد یکی از راههای متداول آن زمان بود که از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز (اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان فارس و خراسان میگذشت و به مرو ختم میشد. به طور کلی تعیین خط مسیر دقیق سفر امام رضا به واسطه گزارش‌های متعدد و گاه متناقض منابع دشوار است و به همین سیاق تعیین مسیر حرکت امام رضا از یزد تا خراسان نیز با دشواری همراه است. اما بر اساس مشهورترین روایتها و همچنین وجود برخی قدمگاه های معتبر در برخی از مناطق می توان گفت مسير هجرت امام از مدينه به مرو چنين است:
مدينه؛ مكه؛ نباج؛ بصره؛ اهواز؛ اربق (اربك)؛ ارجان (بهبهان)؛ ابركوه؛ ده شير (فراشاه)؛ يزد؛ قدمگاه خرانق (مشهدك)؛ رباط پشتبادام؛ نيشابور؛ قدمگاه نيشابور؛ ده سرخ؛ طوس؛ سرخس؛ مرو.
از نظر زمانی نیز با بررسی منابع موجود و روایات معتبر برخی از پژوهشگران روزشمار این هجرت تاریخی حضرت رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو 201 ـ 200ق/196 ـ 195ش را چنین بیان می کنند:
ـ حج تمتع، سه شنبه اول تا چهارشنبه 10 ذی حجه/14 تا 23 تیر
ـ حركت از مدینه، پنجشنبه 15 محرم/27 مرداد
ـ ورود به بصره، دوشنبه 3 صفر/14 شهریور
ـ حركت از بصره، شنبه 8 صفر/19 شهریور
ـ ورود به اهواز، یكشنبه 16 صفر/27 شهریور
ـ حركت از اهواز، دوشنبه 16 ربیع الاول/25 مهر
ـ ورود به فارس (شیراز)، سه شنبه 26 ربیع الاول/5 آبان
ـ حركت از فارس (شیراز)، سه شنبه 1 ربیع الاخر/10 آبان
ـ ورود به یزد، چهارشنبه 15 ربیع الاخر/25 آبان
ـ حركت از یزد، یكشنبه 20 ربیع الاخر/29 آبان
ـ ورود به نیشابور، سه شنبه 7 جمادیالاولی/15 آذر
ـ حركت از نیشابور، جمعه 1 جمادی الاخر/9 دی
ـ ورود به طوس، یكشنبه 3 جمادی الاخر/11 دی
ـ ورود به سرخس، جمعه 8 جمادیالاخر/16 دی
ـ حركت از سرخس، شنبه 23 جمادیالاخر/1 بهمن
ـ ورود به مرو، جمعه 29 جمادی الاخر/7 بهمن
ـ اعلام ولایتعهدی، دوشنبه 7 رمضان/14 فروردین
بنابراین پژوهش ها و بر اساس چنین روزشماری که به تایید بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی نیز رسیده است، امام رضا(ع) در 17 آبان وارد ابرقو و در 24 آبان به تفت می رسند و طبق آنچه در برخی از منابع آمده چند روزی را در یزد توقف می نمایند. در این مسیر قدمگاه های متعددی منتسب به امام هشتم وجود دارد؛ مسجد بیرون ابرکوه و قدمگاه فراشاه (اسلامیه) و مسجد فرط یزد از مشهروترین و معتبرترین قدمگاه هایی است که ذکر و شرح آنها در منابع مختلف آمده است.
راههايي كه از بيابان و كوير مابين فارس و خراسان و نايين و اصفهان و ري و كرمان و سيستان منتهي مي‌شد در منابع جغرافيايي قديم ذكر شده و در اینجا تنها به شرح مسير راه يزد به خراسان كه در بررسي مسير عبور حضرت رضا عليه‌السلام مورد توجه است مي‌پردازیم. بنابر نقل جيهاني جغرافیدان قرن چهارم در اشکال العالم مسير اين راه عبارت است:
- از
يزد تا «انجيره» يك منزل و بدان جا چشمه‌اي است و حوضي از آب باران.
- از انجيره تا «خرانق». خرانق دهي است
كه در آن جا زراعت و دامداري كنند و حدود دويست خانه در آن است.
- از خرانق تا «تل سياه و سفيد» تا
«ساغند» يك منزل است، آن جا دهي است آبادان و چشمه‌ي آب كه چهارصد مرد در آن سكني
دارند.
- از ساغند تا «رباط پشت بادام» يك منزل
است، آب آن جا از چاه است و در آن جا كاروانسرا و منزلي است.
- از رباط پشت بادام تا «رباط محمد» يك
منزل است و آن جا سي مرد باشد و ايشان را چشمه‌ي آب و كشت هست.
- از رباط محمد تا «ريگ» يك منزل است و
در آن جا كسي نيست، چشمه‌ي آبي است و مقدار دو فرسنگ ريگ است.
- از ريگ تا «مهلب» يك منزل و در آن جا
كسي نيست، چشمه‌ي آب و كوهي است.
بنابر آنچه گفته شد، حضرت رضا عليه‌السلام از منطقه‌ي كويري و راه خشك بياباني عبور كرده‌اند و در منابع اين منطقه‌ي كويري را شهر يزد ذكر كرده‌اند. علاوه اين موضوع اين شهر در مسير راه قديمي فارس به شيراز قرار داشته و وجود قدمگاه‌ها و آثار يادبود برجاي مانده از عبور حضرت رضا عليه‌السلام در حوالي شهر يزد و برخي مناطق آن كه از قدمت و اعتبار درخور توجهي برخوردارند، عبور حضرت عليه‌السلام را از اين شهر قوت مي‌بخشند.
در 29 آبانماه سال 195 شمسی امام رضا (ع) یزد را ترک نموده و یک روز بعد یعنی 30 آبانماه به خرانق می رسند و در محلی که امروز به نام "مشهدگ" شناخته می شود اقامت می نمایند. آنگونه که استاد ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد می نویسند: مشهدک که مقام نزول حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه است در کنار قبرستان خرانق قرار دارد و تنها از آن بقعه ی گلی کوچک و ویرانه ای که یک طاق گنبدی شکل دارد بر جای مانده بوده و مردم و اهالی این منطقه مشهدک را محل عبادت و نماز حضرت اما علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه می دانند، و به همین دلیل آن مکان را محترم و مقدس می شمارند و گاهی قاریان در آن به قرائت قرآن می پردازند. در این بقعه سنگ خاکستری رنگی به اندازهی 29 در 27 سانتیمتر بر دیوار سمت قبله (به جای محراب) نصب شده بود که به خط نسخ، عباراتی به تاریخ 595 هجری بر آن حک شده و اطلاعات مهمی از عبور حضرت ثامن الائمه صلوات الله علیه در اختیار محققان و مورخان میگذارد و براساس آن شیوع روایت عزیمت آن حضرت از طریق یزد در قرن ششم تأیید می شود و چون از سندهایی نیست که ساخته و پرداخته ی عصر صفوی باشد حائز اهمیت فراوانی است. نکته ی دیگری که جالب توجه و دقت است این است که کتیبه ی این سنگ به زبان فارسی است و در این خطه از لحاظ قدمت نظایر زیادی ندارد و به علاوه در رسم الخط آن شیوه ی کتابت آن عصر (قرن ششم) به کار رفته است که طبعا فوایدی از دیدگاه زبانشناسان و محققان خط بر آن مترتب خواهد بود. متن کتیبه به این شرح است: «لا اله الا الله، محمد رسول الله، امیرالمؤمنین، به تاریخ ستع و تسعین مائه(196 شمسی) علی بن موسی الرضا اینجا رسیده است و در این مشهد فرود آمذ (آمد) و مقام کرد. و به تاریخ سنة اثنی و تسعین و خمسائه (592) مشهد خراب بوذ (بود) و از جهد بوبکر بن علی ابی نصر رحمة الله فرموذند (فرمودند) و به دست ضعیف پرگناه یوسف بن علی بن محمد بنا واکرده شذ (بنا کرده شد). خذایا (خدایا) بر آن کس رحمت کن کی (که) یک بار قل هو الله به اخلاص در کار آنک (آنکه) فرموذ (فرمود) و آنک کرد و آنک خواند کنذ (کند). کتبه یوسف بن علی بن محمد، فی شهر ربیع الاول سنة خمس و تسعین وخسم مائه(595)».
بعد از خرانق نیز طبق معمول کاروانهایی که از این مسیر می گذشته اند، امام رضا(ع) نیز می بایستی از ساغند و سپس رباط پشت بادام نیز عبور کرده باشند که طی این مسافت تقریباً دو یا سه روز طول می کشیده است. هرچند در هیچ یک از این نقاط درگر قدمگاهی به اعتبار و قدمت قدمگاه خرانق وجود ندارد.
بنابراین بیابان داغ و کویر تف دیده اردکان در 1195 سال پیش بین روزهای 29 آبان تا 3 آذرماه به قدوم آسمانی فخر آسمان و زمینیان، علی بن موسی الرضا (ع) مفتخر گردیده و خاک بیابانش همطراز بی نهایت آسمان شده است.
بجاست که بدین مناسبت پرقدر و ارزش مسولین شهرستان این چند روز را به یمن قدوم امام هشتم در این سرزمین، هفته اردکان نامگذاری نمایند و در 30 آبانماه که مصادف با ورود امام رضا(ع) به خرانق می باشد، برنامه هایی متنوع و مرتبط برگزار نمایند. همشهریان خرانقی، من که در آن روز عزیز آنجا نیستم اما شما اگر دوشنبه این هفته خرانق بودید و به مشهدگ، محل عبادت امام غریب رفتید برای ما هم دعا کنید!
اما آنان که بیشتر می خواهند درباره این هجرت تاریخی بدانند، کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع) را اینجا و اطلاعاتی پیرامون مشهدگ خرانق را اینجا می توانند مشاهده نمایند و آنان که مشتاق زیارت ثامن الحج (ع) هستند اینجا را مشاهده نمایند.
رضا ملاحسینی اردکانی
