تعداد چشمه هاي بادگير را بشماريد!
آيا فكر مي كنيد بادگير اين شاهكار معماري تنها در ايران بر فراز بام ها خط افق را قطع مي كند ؟
اگر اين چنين فكر مي كنيد بايد بگوييم تصويري اشتباه داريد، اين شاهكار معماري تمامي خاورميانه را فرا گرفته است درواقع مي توان اينگونه گفت كه هرجا گرما و خشكي آب هوا تن و بدن انسان را آزرده است اين عنصر معماري بر فراز بام خانه ها فرود داشته است. در چادرهاي سرخپوستي موچيكاي پرو، در خانه هاي مصري پادشاهان جديد مصر با نام (ملكف) به معني گيرنده باد حاضر است. در افغانستان به شكل يك طرفه، در پاكستان با نام بادخور و در عراق با همان نام ملكف به شكل و شمايل بادگير هاي مصري، در امارات متحد عربي ،كويت و بحرين به همان شكل بادگيرهاي مناطق گرم ومرطوب ايران ساخته شده. « تعداد اندكي بادگير نيز بر فراز ساختمان هاي مناطق مديترانه اي مانند سوريه، لبنان، فلسطين يا تركيه و جزيره مزوپوتاميا ديده شده است. »1 پس چرا ما بادگير را يك شاهكار معماري ايراني مي دانيم ؟
مسعودا باستانشناس معروف در سال 1969 ميلادي در مسير خود از شاهرود به گرگان دو تپه يافت كه آنها را به نام تپه سنگ چخماق نام گذاري كرد. «مسعودا درسالهاي 1971 م و 1973 دو تپه را حفاري كرد .يك نمونه آزمايش كربن 14 از طريقه دوم و يا سوم تپه غربي، تاريخ نسبي 7800 سال پيش از عصر كنوني را نشان مي دهد»2 مسعودا نتايج تحقيقات خود را در دو گزارش به چاپ رساند كه اولي به زبان فرانسه در استراليا به چاپ رسيد كه در ايران دردسترس نمي باشد ولي مهياري در تز دكتري خود به اين منبع ارجاع داده و پاراگراف زير از رساله دكتري مهياري مي باشد اين منبع ثابت مي كند كه ايرانيان مي توانند مدعي ابداع بادگير در جهان باشند. اين نوشتار پيشينه بادگير را به 4000 سال قبل از ميلاد مسيح مي رساند كه تاريخ آن 2500 سال قبل از نقشه هاي پاپيروس است.
«اولين سند تاريخي درباره بادگيرهاي ايران به هزاره چهارم قبل از ميلاد بر مي گردد.نمونه ساده اي از آن در ايران توسط يكي از هيات هاي باستان شناسي ژاپن در خانه اي در تپه چخماق در هشت كيلومتري شمال شاهرود و در شيب هاي جنوبي سلسله جبال البرز در شمال شرقي ايران پيدا شده است. »3
از سند آوردن براي ايراني بودن بادگير بگذريم؛ البته اين نكته شايد جالب باشد بدانيد كه عربها در پيشينه سازي براي خود مدعي ابداع بادگير هستند (جالب تر آن كه جايزه بزرگ معمار در دبي كه تحت عنوان «بادگير طلايي» نام دارد به نشانه خلاقيت آنها در بكارگيري بادگير به معماراني اعطا مي شود كه خلاقيت خاصي را درطرح هايشان به منصه بروز مي رسانند.)
در مورد خود بادگير و دسته بندي آنها افراد مختلفي به دسته بندي بادگير روي آورده اند كه به چند نمونه آن اشاره كوتاهي مي شود.
غلامحسين معماريان و بررسي جنبه كاركردي بادگير
«1. بادگير هاي صرفا عملكردي 2. بادگيرهاي عملكردي – نمادين نوع اول را بيشتر در خانه هاي معمولي چه در يزد و چه در اطراف آن مثل اردكان ،ميبد و غيره مي توان ديد . در دو شهر ياد شده بادگير ها يك طرفه است و شكل خاص خود را دارد.
نوع دوم در بعضي از خانه هاي يزد و شهرهاي اطراف آن ديده مي شود كه علاوه بر عملكرد خاص آن نمايانگر تشخّص (مهم بودن) صاحب خانه نيز بوده است. در اين موارد ابعاد بادگير از يك اتاق سه دري نيز بيشتر شده است.»
علي اصغر شريعت زاده دسته بندي بر مبناي نام هاي محلي و معماران قديمي انجام داده است.
«بادگير بر سه نوع است:1- بادگير اردكاني2- بادگير كرماني 3- بادگير يزدي»
بهترين دسته بندي بادگير توسط خانم روف انجام گرفته است.
«1-بادگير هاي يك طرفه 2- بادگيرهاي دوطرفه 3- بادگيرهاي با تيغه هاي قطري 4-بادگيرهاي چهار طرفه 5- بادگيرهاي شش يا هشت طرفه»
در تمامي اين دسته بندي ها بادگيرهاي يك طرفه ی اردكاني بخش خاصي را به خود اختصاص مي دهد. حتي جاهايي نام اختصاصي اردكان را هم بخود مي گيرد. در هر صورت در اينجا ما شناختي كلي از اين سازه مهندسي –معمارانه را به شما ارائه مي دهيم تا بهتر با بادگير هاي اردكان آشنا شويد.
تنها دليل يك سويه بوده بادگير در اردكان نوع اقليم آن مي باشد. در دشت يزد – اردكان دو سو باد وزيده مي شود يك سو از سمت يزد يا همان باد شيركوه كه از روي دشت كويري يزد- اردكان مي گذرد و هميشه همراه با گرد و غبار بوده و يك سو باد اصفهاني كه از شمال يا شمال غرب وزيده مي شود اين باد، باد مفيد بوده و تمامي بادگير هاي يك طرفه اردكان به اين سو ساخته شده است.
اين بادگيرها پشت به باد پرگرد و غبار دارند و به دليل يك طرفه بودنشان عملكرد مكشي آنها هنگامي كه باد نمي وزد افزايش مي يابد. شايان ذكر است كه به دليل آنكه باد مطلوب در سطح پايين مي وزد ارتفاع بادگير هاي اردكان از سطح بام چندان اوج نمي گيرد.
بادگير ها در اردكان با پلان مستطيل شكل خود اكثراً تمامي عرض بخش تابستان نشين را مي پوشانند و گاهي به دو اتاق جانبي(طنبي)، صفه يا تالار هم سرويس مي دهند. حتي در اكثر مواقع كانال بادگير به زير زمين يا سرداب مي رود.
كلاف چوبي بادگيرهاي اردكان تا اواسط ارتفاع بادگير كشيده مي شود و در پشت بادگير بصورت الوان هاي گردبينه در كنار هر تيغه بادگير بيرون مي زند و در نما بصورت يك چوب باريك و بلند تمامي طول بادگير را مي گيرد و از سوي چشمه هاي بادگير نمايان مي باشد. بيشترين بخشي كه در بادگير كار استحكام بخشي را در قفسه بادگير بازي مي كند، تيغه هاي بادگير است اين تيغه ها نه تنها به عنوان عناصر پايدار نگهدارنده بادگير در مقابل نيروهاي افقي عمل مي كند، بلكه سرعت باد را هنگام ورود، افزايش مي دهد. اين تيغه هاي آجري يا خشتي در صبح هنگام به دليل اين كه انرژي گرمايي خود را در ساعات قبل از دست داده اند، بنابراين آمادگي جذب گرماي باد ورودي را خواهند داشت. اين امر دماي هواي ورودي را كاهش مي دهد. سقف چشمه هاي بادگير به صورت منحني ساخته مي شود اين انحنا براي راندن باد به طرف پايين نقش موثري ايفا مي كند.
از يك سو بادگيرهاي اردكان به دليل آنكه در عرض خانه كشيده مي شود به خوبي در جريان قرينه سازي سبك معماري كويري نقش خود را ايفا مي كنند. بهتر است بخاطر بياوريم كه يكي از عوامل قرينگي در سبك معماري كويري اتاقهاي سه دري، پنچ دري و هفت دري است كه بخاطر خط قرينه فرد ساخته مي شود البته اين نكته كه عدد فرد براي تمامي اديان از دير باز مهم است خود نيز بي تأثير در ايجاد اين نوع معماري نيست. در اردكان و مناطقي كه بادگير يك طرفه دارند، خط قرينگي از وسط بادگير ها عبور كرده و بادگيرهايي با چشمه هاي فرد به وجود آورده است كه از عدد سه شروع و تا اعدادي چون 11 و حتي 19 چشمه هم مي رسد. اين فرد گرايي يك دليل ديگر هم دارد و آن هم اين كه گاهي از اوقات تعداد چشمه هاي بادگير نشانه نوع سكونت گاه و افرادي كه در آن خانه زندگي مي كنند مي باشد. البته اين نكته بي استثناء نيست ولي نمونه هاي خوبي در اردكان وجود دارد كه اين ادعا را ثابت مي كند.
در معماري كويري خانه ها به دليل درون گرايي از بيرون كمتر تزيناتي را به خود مي بينند و شما در تمامي طول كوچه ها به غير از درهاي ورودي و گاهي هم دربند ها هيچ گونه تزييني را نمي بينيد ولي در فراز خط افق آسمان بادگيرها هستند كه با تمامي قدرت برافراشته شده و نشانه هايي از زيبايي را براي چشم هر بيننده مي سازند. ارتفاع بادگير و تزيينات آجر كاري گچ بري ها و بوده شرفي ها تمامي نشان از صاحب ملكي مي دهند كه در آن خانه زندگي مي كند و سفارش ساخت داده است. هرچه مي توانست براي خود نمايي، بلند تر مي شود و ارتفاع مي گرفت و زيبايي بيشتري را به خود مي ديد.
و اين در اردكان جوري ديگر خود را نشان مي دهد. گاه يك خانه داراي چند حياط مي باشد. خانه بيروني و خانه اندروني يا نوكر نشين و ارباب نشين، حياط اولي يا حياط دومي مهم آن است كه اهم و مهم كدام باشد.
اين نكته را، يك بيننده چگونه مي تواند در بيرون از خانه بفهمد. تنها راه مي تواند تعداد چشمه هاي بادگير باشد.
چشمه هاي بادگير در نقاط ديگر ايران نيز بازيگر همين مسئله بوده و هستند. براي مثال در اردكان دو نمونه ذكر مي كنيم. خانه تقديري ها با دو حياط يكي بيروني و ديگري اندروني تعداد چشمه هاي خانه اندروني 6 بوده خانه بيروني كه خانه مهم مجموعه بشمار مي رود تعداد 5 چشمه دارد و بادگير دقيقا بر روي خط قرينه قرار دارد. نمونه ديگر خانه مظلوم است كه خانه بيروني آن با پنج چشمه و خانه اندروني با چهار چشمه مشخص شده است.
در پايان بايد به اين امر اشاره داشت كه اين ادعا نياز به كنكاش و بررسي بيشتر جهت رد و اثبات هر چه بهتر آن دارد و حتي بايد اين را هم گفت كه رد آن خدشه اي بر اصول و زيبايي بادگير در اردكان وارد نخواهد كرد.
فردگرایی در بادگیرهای اردکانی
محسن فتوحی.
منابع: