جلسه سوم    29/5/92
مدرس :خانم مهدیزاده
آب انبارها یکی از اساسی ترین نیاز شهرهای کویری
در شهرستان اردکان 110 آب انبار وجود دارد که 62 عدد از این تعداد به ثبت میراث فرهنگی رسیده است. این جلسه به بررسی نحوه ساخت آب انبار بهداشت و تصفیه آب آب انبارها پرداخته می شود.
مالکیت آب انبارها
آب انبارهای عمومی که معمولا چند بانی داشته یا چند مالکیتی بوده است.برای مثال اهالی یک محل در مالکیت و ساخت آب انبار با هم مشارکت می کردند.
آب انبار شخصی که در خانه اشخاص ثروتمند برای استفاده شخصی ساخته می شده است .از جمله آب انبار خانه ملک افضلی در بافت تاریخی چرخاب.
آب انبار موقوفه که معمولا اشخاصی که فرزند نداشتند و اغلب متمکن بودند آب انباری را ساخته و وقف می نمودند.اعتقاد به آخرت ،امرزیده شدن و کسب ثواب نیز موجب وقف نمودن آب انبار توسط بانی می شد.
ساخت آب انبار
مواردی که در ساخت اب آنبار باید مورد توجه قرار گیرد:
- جنس خاک و دسترسی به منابع آبی : جنس خاک باید سفت باشد تا استحکام آب انبار بیشتر گردد.
-   موقعیت قرار گیری زمین آب انبار :چند درصد مردم از آب انبار استفاده می کنند آیا اب انباری که قرار است ساخته شود مورد استفاده چندین محله است یا خیر؟چه بناهایی در اطراف آب انبار وجود دارد؟
-  وضعیت اقتصادی: منبع مالی برای ساخت انبار چه میزان است.مواردی هم چون اندازه مخزن آب انبار بستگی به وضعیت مالی بانی اب انبار داشت.
مراحل ساخت آب نبار
-  گود برداری:در این مرحله مکان یابی درست پله از موارد با اهمیت است.جهت ساخت راه پله ها باید به گونه ای می بود که بیشترین نور خورشید وارد پله ها شود.حتی حرکت ماه در شبهای مهتابی نیز در نظر گرفته می شد.
-  مصالح گزینی:در این مرحله انتخاب واستفاده از مصالح بومی و یا ایدری بودن مصالح یک ارزش محسوب میگشت.آجرهای آب انبارسازی،اجرهای بومی و مقاوم در برابر نفوذ آب بودند که در ساخت آب انبار از انها استفاده می شد.
-  کف سازی: کف سازی مخزن از این جهت اهمیت داشت که درصورت ساخت نادرست ان آب انبار نشت می کرد.کف مخزن آب انبار را معمولا با شفته یا همان آب و آهک می ساختند.در بعضی مناطق برای کف سازی از سرب مذاب استفاده می شد که در اردکان دیده نشده است.
ساخت تنوره :
الف )پارف یا پاگیره:برای پائین رفتن از تنوره و بمنظور تصفیه و لایروبی آب پارف را در 40 تا 1 متری مخزن می ساختند.
ب)قامه:درست در کف مخزن و زیر شیر آب قرار می گرفته.قامه  براي تخليه وشستشوي تنوره مورداستفاده قرارمي گيرد.
ج)شتر گلو در آب انبارهای اردکان به ندرت از  شتر گلو استفاده شده است.نحوه کار شتر گلو به این صورت بوده که در کنار مخزنی چاهی کنده می شد که به اندازه مخزن عمق داشت.این چاه دارای چند کانال یا حفره بود که به مخزن وصل می شد.در صورتی که حیوان یا لاشه ای در مخزن می افتاد از حفره های این چاه استفاده می شد تا لاشه یا زباله را از مخزن بیرون بکشند.
- ساخت گنبد یا طاق
استاد کار برای ساختن گنبد در ابتدا قابی را می ساخته است که این قاب از داخل و از طریق آجر ایجاد می شد.سقف از بیرون و زده می شد به این صورت که استاد دورتادور قاب گنبد را با اجر رج چینی می کرد و برای ساخت رج های بعدی پا را روی رج پائینی می گذاشت. این کار باید در نهایت دقت انجام می شد تا وقتی پا را روی پله ها می گذاشتند ریزش نکند.هر چقدر بالاتر می رفت سقف به صورت قیفی جمع تر می شد.
حفر راه پله
پاشیر یا پایاب : راهرويي پلكاني جهت برداشتن آب از خزينه می باشد.براي ساخت پله ها از آجرهاي مخصوصي استفاده مي شد كه به آن تير خشت مي گفتند. شیرهای مورد استفاده در آب انبار معمولا از جنس برنج بود که مقاومت بیشتری در برابر زنگ زدگی ناشی از رطوبت و آب داشت.
ساخت بادگیر
بادگیر ها در واقع نقش خنک کنندگی و تهویه و تصفیه آب را داشتند.
بهداشت و تصفیه آّ ب انبار
الف)هنگام آب گیری : ورود آب به مخزن اغلب در شب و هنگام زمستان انجام می شد .از آنجا که در فصل زمستان به خاطر سردی هوا مردم کمتر در تردد بودند، امکان آلوده شدن آب کاهش می یافت.علاوه بر این در زمستان آب بیشتری برای پر کردن مخزن آب انبارها وجود داشت.
ب)بعد از آب گیری :جلوی مخزن سبد یا چند تکه هیزم می گذاشتند تا از ورود خس و خاشاک به مخزن جلوگیری شود.
جهت جلوگیری از گندیدگی آب به آن نمک،آهک و خاکستر می افزودند تا ضمن جلوگیری از متعفن شدن آب ،ان را ضدعفونی نیز کرده باشند.این سه ماده لایه ای را روی آب تشکیل می داد که مانند صافی یا فیلتر عمل می کرد .
سر در آب انبار
سر در اب انبارها معمولا دارای کتیبه هایی در مدح آب و لعن یزید و یا معرفی سازنده آب انبار بود.
ملحقات آب انبار
-  مسجد : در کنار آب انبار فضایی ساخته می شد که يا به عنوان مسجد استفاده مي شد و يا به عنوان استراحت گاه و باني بر اساس سليقه خودش اين بخش را تزئين مي كرد.
-  سقاخانه
حمام یا گرمابه
گرمابه کلمه ای مرکب از دو واژه گرم و آب می باشد که در اینجا آب معنای ساختمان است .بنابراین گرمابه به مکان گرم گفته می شود.می توان گفت حمام ها یکی از مراکز مراودات اجتماعی محسوب می گشت. در حمام های بزرگ برای خانم ها و آقایان دو بخش مجزا وجود داشت  که ورودی بانوان را معمولا در معابر فرعی قرار می دادند.ولی حمام های کوچک را به صورت شیفتی استفاده می کردند.
تمهیدات معمارانه برای جلوگیری از اتلاف دما
-  استفاده از گربه رو ها برای حداکثر استفاده از حرارت .گربه رو ها حرارت را از آتشدان یه سایر قسمتهای حمام منتقل می کرد. در واقع فضایی بوده که زیر گرم خانه قرار می گرفته و دارای دالان های مختلف بوده است و حرارت و دوده های داخل تون را به دودکشها رسانده تا از آنجا خارج شوند.با این کار هم کف حمام گرم شده و هم دود ها را از تون خارج می نمایند.
-  تعبیه دودکش در بدنه فضای گرم خانه
-  ارتفاع کم در فضاهای داخلی
فواید قرار گیری حمام در عمق زمین
-  جلوگیری از اتلاف حرارت
-  دسترسی بهتر به آب
-  مهار مناسب تر نیروهای رانشی سقف هاو...
میان در
فضای واسط بین گرم خانه و سرد خانه را میان در گویند.این فضا موجب جلوگیری از اتلاف حرارت  می گشت و از نظر عملکردی راهرو  وسرویس های بهداشتی را از هم مجزا می نمود و حد فاصل فضاهای تمیز و کثیف محسوب می گشت.سرویس های بهداشتی از طریق یک راهرو طولانی در فضای میان قابل دسترس بودند.
گرم خانه
بخش گرم حمام را گرم خانه می گویند.گرم خانه معمولا روی گربه رو ها ساخته می شد.
خزینه
اتاق کوچکی برای شستشو که در کنار گرم خانه ایجاد می گشت و درون آن را تا نیمه آب می کردند.
گاورو
برای کشیدن آب از چاه و هدایت آن به سمت مخزن حمام از گاورو استفاد میشد. با حرکت گاو در مسیری شیب دار آب از چاه کشیده شده و داخل مخزن حمام ریخته می شد.

عکس : محمد پورروستائی اردکانی |