در میان مطالعات روزانه خود به مقاله ای برخوردم از «مایکل ای. بونین» استاد جغرافیای گروه مطالعات خاور نزدیک دانشگاه آریزونا با عنوان: "قبله و شهرسازی اسلامی؛ راههای تازه برای تحقیق درباره شهرهای اسلامی". این مقاله به بررسی نقش قبله در شکل و جهت ساختار شهرهای سنتی در خاورمیانه و آفریقای شمالی می پردازد و نخست شیوه های مختلف برای محاسبه جهت قبله در جهان اسلام در قرون وسطی مورد بحث قرار می دهد و سپس برای نشان دادن رابطه موجود میان قبله و ساختار شهرها، چند مورد خاص از شهرهای سنتی در کشورهای مختلف از جمله مراکش، تونس و ایران بررسی می شوند.
نکته قابل تامل بررسی این موضوع یعنی رابطه قبله و الگوی شهرسازی در اردکان علی رغم وجود شهرهای فراوان در ایران، از سوی این محقق آمریکایی است که نکات جالبی را در پی دارد. بونین در این رابطه درباره اردکان می نویسد:
شهر اردکان که در حدود 60 کیلومتری شمال غربی یزد قرار دارد در حدود سال 1300 میلادی به دست تقی الدین ساخته شد(بونین، 1980م، ص 22، پانویس 38). این شهر کوچک تقریباً هماهنگ با چهار جهت اصلی ساخته شده، زیرا سیستم آبیاری و مزارع در این منطقه از جنوب به شمال است. مع هذا این ترکیب با جهت قبله که به سمت جنوب غربی است، همسویی ندارد و بنابراین بناهای دینی نسبت به محور اصلی خیابانها و خانه ها انحراف دارند. جهت قبله در بناهای مذهبی از 220 تا 229 درجه در نوسان است در حالی که امتداد خیابانها – به استثنای چند مورد- با قبله زاویه 20 تا 30 درجه (به سمت شرق) می سازند.
اردکان نمونه خوبی از مواردی است که موقعیت جغرافیایی و شیب زمین ( وسیستم های آبیاری و مزارع) الگوی خیابانها و ساختار شهر را تعیین می کنند، ولی در اینجا این الگو باعث تغییر جهت مساجد و دیگر بناهای دینی نشده است (هرچند ممکن است در برخی موارد دیوار خارجی این بناها را تحت تاثیر قرار داده باشد که در این صورت این دیوارها نسبت به بخش درونی مسجد انحراف دارند و پی دیوارهای داخلی نسبت به پی دیوارهای بیرونی کج هستند). واضح است که معماری مذهبی تاثیری روی ساختار و نقشه شهر نداشته و شکل و الگوی خیابانها نیز بر جهت قبله تاثیری (حتی تاثیر اندک) نگذاشته است. در واقع خانه هایی که در مجاورت یک بنای مذهبی ساخته شده اند، هماهنگ با جهت اصلی شهر – و نه آن بنای مذهبی- هستند.
مناطقی که قبلاً شکل و حالت خاصی داشته اند و خانه ها و خیابانها به تبعیت از آن الگو ساخته شده بودند، بعد از آنکه مسجدی در آنها احداث می شد نمی توانستند خراب شوند تا در جهت متفاوتی هماهنگ با جهت مسجد – که با جهت این خانه ها متفاوت بود- دوباره ساخته شوند. اما اگر شهری در اطراف بناهای دینی ساخته می شد، ظاهراً این بنا می توانست حداقل بر ساختار و الگوی خانه های مجاور آن تاثیر گذارد. بنابراین آیا شهر اردکان واقعاً در سال 1300 میلادی ساخته شده است؟؟!!

منبع مقاله: فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره 13، بهار 1375

رضا ملاحسینی اردکانی |


ماجراجویی در ایران ۲۰۱۳ - روایت سفر روبرت گاسکویگن |
عکس های بسیار دیدنی و کمتر دیده شده از حیات وحش اردکان |