دومین جلسه اردکان شناسی
جلسه
دوم مدرس:
آقای فتوحی
موضوع:
عناصر بافت تاریخی اردکان (خانه ها)خانه
ها پرکننده بافت تاریخی است .وقتی دریک سرا یا خانه زندگی می کنید ،چیزی به نام
بافت تاریخی فرسوده و یا نوساز برای شما تداعی نمی شود.چرا که خانه ها را در خارج
از بافت نیز می توان دید. بافت
تاریخی یا بافت شهری گریزی از تمدن های تاریخی ماست و بخشی از یک شهر محسوب می شود
که در طول تاریخ تکامل یافته است.
عوامل
شکل گیری پایه یک شهرحاصلخیزی
زمین عمده ترین عامل شهرنشینی محسوب می گردد.در واقع می توان گفت یک روستا یا
ابادی در یک منطقه حاصلخیز ایجاد می شد و در طول زمان به شهر تکامل می یافت.
به
طور کلی عوامل شکل دهنده یک شهر را می توان به دو دسته زیر تقسیم بندی کرد:
1-
عوامل
عام:مکانی مانند روستایی که گسترش یافته و به شهر تبدیل شده و
زمانی مانند حمله یک قوم یا وقوع اتشفشانی که شهری را نابود می کند و ممکن بود موجب
انتقال شهر به مکان دیگری شود یا با گذشت زمان شهر جدید بر روی ویرانه ها و اثار
شهر قدیمی ایجاد شود.همانطور که حفاری های باستانشناسی در شهر سیلک کاشان اثاری از
دوره های مختلف تاریخی را کشف کرد.مسجد جامع اردکان نیز طبق گمانه زنی های اقای میرجانی
دارای اثاری از 5 دوره تاریخی است.
2-
عوامل
خاص از جمله اقتصادی،سیاسی،اجتماعی
و فرهنگی
سه
شیوه ساخت کالبدی شهر قبل از اسلام·
پارسی
که از دوره مادها شکل گرفت و در این شیوه شهرها اساس مذهبی داشت یعنی طبق دستور
موبدان ساخته می شد.
شیوه‌ِ‌ِی
پارسی در دوره‌ی تاریخی هخامنشیان سبک غالب معماری ایران بوده‌است.
پاسارگاد، سیلک، چغازنبیل، و تخت جمشید نمونه مثال‌هایی از این سبک هستند. در
زمان هخامنشیان به شهرها ساتراپ می گفتند
·
پارسی
هلنی یک میان سبک محسوب می گردد. میان سبک پارسی ـ هلنی در دوران اسکندر مقدونی بر
شهرسازی ایران حاکم شد.
شهرها در سبک هلنی کاملا نظامی ساخته می شد
·
پارتی
شیوه پارتی از زمان ورود اشکانیان شکل گرفت. در دوره اشکانیان 400 شهر جدید که
اکثرا نظامی بودند ایجاد شد.
3
بخش عمده یک شهر در ادوار قبل از اسلام·
کهن
دژ که مخصوص اشرافیت دودمانی بود.
·
شارستان
مخصوص نظامی ها
·
ربض محل
زندگی مردم عادی یا دهقان ها که این قسمت معمولا بیرون از شهر بوده است.
بازار
تا دوره ساسانیان هیچ گاه در ربض قرار نمی گرفته و از کهن دژ تا شارستان امتداد
داشته است.به گونه ای که مردم عادی در تجارت نقشی نداشتند.
بعد
از ورود اشکانیان به ایران دموکراسی کوچکی شکل می گیرد که ثروت را به اشتراک می
گذارد . در زمان اشکانیان مذهب حذف می شود.و این امر موجب شد تا اولین انقلاب
مذهبی در زمان ساسانیان شکل بگیرد. چرا که موبدان زردشتی بعد از ورود اشکانیان به
ایران به دنبال احیای قدرت مذهبی خویش بودند .با وقوع انقلاب مذهبی و روی کار آمدن
ساسانیان تغییراتی در نوع معماری و اداره کشور ایجادشد. از جمله این که در زمان
ساسانیان برای اولین بار مردم عادی داخل حصار اصلی شهر قرار می گیرندو بازار به
قسمت مردم عادی را ه می یاید .ورود مردم عادی باعث شکل گیری عناصر خاصی در معماری شد
و برای اولین بار نمود های محله در دوره ساسانیان شکل گرفت و در دوره های بعد این
محله ها تکامل یافت.
بازار
ها که تا قبل از دوره ساسانی در حصار اصلی یا کهن دژ قرار داشت از این زمان به بعد
در محله ها شکل گرفت و در دوره اسلامی اماکن مذهبی نیز به محله ها اضافه شد.
در
کنار بازارها بازارچه ها ایجاد گشت که نمونه ان بازارچه مزرعه سیف اردکان است.
رسته ها در بازار در واقع به مشاغل خاصی اختصاص داشت برای مثال رسته بازار کنار
مسجد حاج محمد حسین متعلق به بزازهای یهودی اردکان بود.
تیمچه های بازار فضای کاملا سرپوشیده با یک در ورودی بود که محصولات
ارزشمند در ان قرار می گرفت.
در
اردکان سلسله مراتب شهرهای اسلامی که باعث تفکیک اراضی شهر به مناطق کهن
دژ،شارستان و ربض شده باشد نداریم که دلایل مختلفی دارد:-
شهر
از ابتدا حاکم نداشته است.
-
نبود
سلسله مراتب شهری
-
بافت
از حالت روستایی به شهری تبدیل شده
-
بی
آلایشی و اتحاد مردم.
-
بافت
تاریخی اردکان دارای سه حصار است که در سه مرحله شکل گرفته است.
-
به
دلیل نبود چنین تقسیم بندی در بافت تاریخی اردکان امنیت برای همه افراد وجود داشت.
اجزا
تشکیل دهنده یک محله در بافت اسلامی:
-
مسجد
در بافت تاریخی مساجد تنها یک مکان مذهبی محسوب نمی شد بلکه کارکردهای مختلفی از
جمله حل اختلافات را نیز داشت.
-
بازارچه
-
حمام
در بافت تاریخی اردکان هر محله دارای حمام جداگانه ای بود و تنها صدرالفضلا که
حاکم شهر بود حمام اختصاصی داشت.
-
مدرسه
-
آب
انبار
-
میدان:میادین
در بافت تاریخی دارای یک شاخصه مهم اجتماعی بود و ان هم این که محلی بود برای تجمع
افراد محله.
-
قنات
جهت
ساخت خانه ها یا رونانواع
رون های سنتیرون
راسته :شمال غربی –جنوب شرقی (یزد ،تهران،جهرم،تبریز)
رون
اصفهانی: شمال غربی –جنوب شرقی(فارس،تخت جمشید،اردکان)
رون
کرمانی: شرقی –غربی(کرمان،همدان)
پنامپنام:
دستمال یا پارچه ای که موبدان در جلوی دهان خود می آویخته اند.در واقع به معنای
عایق یا مانع می باشد.
انواع
پنام: خوانچه پوش، کنو
در
اردکان از پنام با طاق های روبروی هم برای پوشش و تعادل دما استفاده می کردند
علاوه براین برای هم سطح کردن بام هم پوشیده نیز استفاده می شد.
عناصر
معماری معماری خانه اردکانیاندرونی
و بیرونی،بادگیر حیاط ،راهرو،در و سر در
در
و سر در : درهای
قدیمی شرقی دارای کلون و کوبه بوده‌اند.کلون ها و کوبه های در زن یا مرد بودن شخصی که
پشت در بوده را نشان می داده .کلون ها مخصوص زن ها و کوبه مخصوص مردها بوده است.
درگاه
اصلی خانه درساز یا درسر و اگر بزرگ باشد دروازه نام دارد.نمونه
یک سر در زیبا را می توانیم در دربند صدرالفضلا ببینیم.(دربند کوچه های اختصاصی با
یک در ورودی اصلی است در این کوچه چنیدین خانه قرار داشته که بعد از ساعت مشخصی در
شب برای امنیت بیشتر در ورودی اصلی را می بسته اند)
شیشه
های رنگی به کار رفته در در و پنجره ها زیبایی خاصی به خانه ها می بخشیده و موچب
آرامش اهالی خانه و بوِیژه بانوان که بیشتر در خانه به سر می برده اند می شده است.
اندرونی
و بیرونی:اندرونی
یا هدیش قسمت محرم نشین خانه و بیرونی قسمت میهمان نشین محسوب می شود.خانه تقدیری
در بافت تاریخی اردکان نمونه یک بیرونی و خانه طبایی که در کنار خانه تقدیری قرار
دارد نمونه یک محرم نشین است.تنها عنصر مشترک بین اندرونی و بیرونی این دو قسمت
اشپزخانه می باشد.
دهلیز
هشتی یا راهروهشتی،
فضای میانجی درون و بیرون یک ساختمان است، چرا که درون خانه دارای حریم
شمرده می شد و هرگز از بیرون به یکباره نمی شد به اندرون خانه پا گذاشت.
هشتی گاه هشت پهلو بوده ، ولی به شکلهای هشت و نیم هشت، نگینی و کشکولی هم شاخته
می شده است.هشتی
یک در به مهمان خانه و یک در به محرم نشین و گاهی دری به بالاخانه داشته است.هشتی
در واقع فضایی برای تقسیم می باشد.
یک
نمونه از هشتی های زیبای اردکان را در دربند مجدالعلما می توان دید.
بادگیر:در اردکان جهت و تعداد چشمه های بادگیر یک شاخص مهم
محسوب می گردد.جهت بادگیر ها به سمت شمال اردکان و پسته زارها یا به سمت باد
اصفهان است,یعنی در جهتی که باد خنک می وزد. باد منطقه ی اصفهان به
خاطر گذر از کوه های بختیاری که از کوههای برف گیر کشور می باشد نسیم خنکی به
همراه خود می آورد. تعداد چشمه های بادگیر نشان دهنده
نوکر نشین بودن یا ارباب نشین بودن خانه هاست.اگر تعداد چشمه ها زوج باشد
خانه اندرونی یا نو کرنشین است و در صورت فرد بودن چشمه ها خانه ارباب نشین است. بادگیر
های دو دهنه معمولا برای مکان های کم اهمیت تر استفاده می شده است از جمله ذغال
دون و یا طویله ها.
عکس: محمد پورروستائی اردکانی |