بسم الله الرحمن الرحیم

تاریخ شفاهی. برای خیلی از ما واژه­ای است نا آشنا. شاید به این دلیل باشد که هیچ گاه باور نکرده ایم، گفته ها و شنیده های ما می تواند جزئی از تاریخ شود. موضوعی است جالب  و جذاب که شاید توجه به آن، کمی دیر باشد. دیر از جهت این که حوزه ای است سیال؛ چون زندگی انسان های جامعه آن را می سازد و تعلل در آن، به معنی از دست دادن منابع آن است. پس گردآوری و تدوین تاریخ شفاهی برای یک محقق یا پژوهشگر تاریخ و فرهنگ در اولویت قرار می گیرد.
چند صباحی است که جمعی از دوست داران تاریخ و فرهنگ اردکان در انجمنی به نام چارسوق کویر گرد هم جمع شده ایم تا قدمی در شناسایی و شناساندن اردکان برداریم. پس از گذران فراز و نشیب های اولیه و رسیدن به یک حالت ماندگار نسبی، همان گونه که بیان شد، اولویت را به تاریخ شفاهی دادیم. موضوعی که دانستن قدمت آن، انسان را به تأمل وا می دارد: اردشیر بابکان. بله، چیزی حدود 1200 سال قبل. شاید اگر مانند نیاکانمان تاریخ و فرهنگمان را حفظ کرده بودیم، امروز مصرف کننده ی غرب نبودیم. بگذریم؛ از آن جایی که تاریخ شفاهی با شفاهیات و مکالمات مردم، خصوصاً قشر سال مند جامعه روبروست، بنابراین دارای ظرافت خاصی است و از ماهیتی نا محسوس برخوردار است. پس قبل از شروع جمع آوری، یعنی یکی از مراحل اولیه پژوهش، آشنایی با ریزه کاری ها و ظرایف کار ضروری می نمود. نتیجتاً با همکاری مؤسسه همیاران غیر دولتی ایران(غدا) و میراث فرهنگی اردکان یکی از متخصصین این امر و شخصی که 33 سال از عمرش را صرف پژوهش در زمینه ی فرهنگ نموده، به اردکان دعوت شد تا با استفاده از علم و تجربیّات ایشان با دیدی بسته وارد گود نشویم. شاید نام ایشان را شنیده  باشید:

استاد هوشنگ جاويد 

بعد از ظهر سه شنبه،6 بهمن ماه، با کمی تأخیر، تقریباً ساعت 16، یعنی 2 ساعت بعد از ورود ایشان به اردکان، کلاس شروع شد. خوشبختانه کلاس دو طرفه و جذاب بود به نحوی که پس از 3/5 ساعت، هنوز اشتیاق گوش دادن در من وجود داشت. جلسه ی اول به بیان مقدمات و تعاریف اولیه گذشت. این که چرا فرهنگ اصیل ایرانی به فراموشی سپرده شده و مصرف کننده ی فرهنگ وارداتی شده ایم؟ چگونه فرهنگ غرب، ارزش های ما را نشانه رفته اند؟ فرهنگ چیست؟ تقسیم بندی باورها و مسائلی از این دست. آن چه در این جلسه برای من خیلی جالب بود، تعریف استاد از ققنوس بود. از نگاه استاد، ققنوس همان فرهنگ است، به این معنی که فرهنگ ها در هر دوره ای می میرند و از خاکستر آن، فرهنگ دیگری زاده می شود. هیچ به ذهنم خطور نکرده بود که به اسطوره ها هم می شود کاربردی فکر کرد و نقش آن ها را در زندگی انسان قرن 21 دید.

جلسه دوم صبح چهارشنبه بود. نکته جالب این جلسه، حضور همسر استاد از اول تا آخر جلسه بود. این جلسه، بیشتر حول مباحث ارزش شناختی گذشت که رنگ و بویی دینی هم داشت؛ مباحثی مانند:

-      باورهای ارزش شناختی،

-      باورهای وهمی،

-      هنرهای مردمی

-      و ...

بعد از چند ساعت استراحت، جلسه سوم بعد از ظهر چهارشنبه تشکیل شد. شروع کلاس، با طرح این سؤال همراه بود که «چرا باید فرهنگ مردم مطالعه شود؟». جوابی بسیار ساده و پرمغز داشت. دلیلش خودمان بودیم. فرهنگ را باید مطالعه کرد تا خودمان را بشناسیم. زیرا خودمان هستیم که فرهنگ را می آفرینیم، می پروریم، و می پرورانیم. از نکات جالب دیگر جلسه بحث در مورد تفاوت اسوه و اسطوره بود. موضوعی که عدم توجه به آن اسوه های دینی و ملّی ما را تدریجاً به اسطوره تبدیل می کند. در ادامه، بحث کمی ملموس تر شد:

-      مراحل یک کار پژوهشی در زمینه ی فرهنگ،

-      نحوه ی انجام یک مصاحبه ی خوب و ظرایف آن،

-      طرح بعضی موضوعات فرهنگ پژوهی.

تنها یک جلسه ی دیگر باقی مانده بود. آن هم قرار شد فردا بعد از ظهر برگزار گردد.

آخرین جلسه ی کارگاه با کمی تاخیر شروع شد به این دلیل که استاد به تماشای فیلمی از اجرای یک پامنبری نشسته بود. هنری که ریشه در دین و آیین مردم این خطه دارد و به دست فراموشی سپرده شده است! مباحث مطرح شده در این جلسه اغلب جمع بندی و تکمیل موضوعات قبلی بود مثل تکمیل بحث «موضوعات فرهنگ پژوهی»، عناوینی مانند پوشاک، کشاورزی، دامداری، حمل و نقل، ادبیات شفاهی، طب سنتی، بازی ها و ورزش، هنر و ...
لحظات پایانی فضا کمی تغییر کرد. استاد کمی از مشکلات و درد دل هایش را بیان کرد و از سختی های احتمالی این راه برایمان گفت و در نهایت با پیشنهاد گردآوری و تدوین فرهنگ لغت اردکان و حوزه مربوطه جلسه را به پایان رساندند؛ موضوعی که شنیده می شود چند نفر آن را به صورت جداگانه دنبال می کنند(!)
با تشکر از استاد جاوید که با تحمل سختی مسافت راه، چند روزی را از مشهد مهمان ما بودند و چکیده ای از دانش و تجربیاتشان را به ما انتقال دادند. امیدواریم خداوند متعال ما را در رسیدن به اهدافمان به گونه ای که رضای او را جلب نماید، یاری فرماید.

نمایی مصور از کارگاه گردآوری و تدوین تاریخ شفاهی(فرهنگ عامه):

 

 

 

 

 

عکس از حسین حائری اردکانی.
---------------------------------------------
يا علي.
امير دهستاني اردكاني.