به اعتقاد لوئیس مامفورد  برای تغییر آن چه که در شهر رخ داده است باید به طور مساوی به مساله ی تکنیک
 ( تولید مازاد) ریاست و مذهب پرداخت و بیش از همه بر جنبه های مذهبی تاکید کرد. با توجه به سخن مامفورد و تاکید او بر عامل مذهب، مسئله این است که عامل مذهب در استان یزد به عنوان استان دارالعباده و شهر اردکان که از شهرهای مذهبی ایران هست، تاثیری بر جای گذاشته یا نه؟ و اگر تاثیر گذاشته این تاثیرها تا چه حدی بوده و چگونه تاثیر گذاشته است.

همه ی جوامع همان طور که دارای فرهنگ های مختلف هستند دارای مذاهب اعتقادات مذهبی خاص خود نیز هستند. در هر مذهب نمادهای خاصی وجود دارد که مربوط به خود آن مذهب است. و از آن جا که مذهب برای مردم یک عامل مقدس و وسیله ای برای آرامش آنهاست به آن خیلی اهمیت می دهند و در کنار اهمیت به مذهب، طبیعتاً برای نمادهای مذهبی خود هم اهمیت ویژه ای قائل هستند و برای حفظ و هر چه بهتر نگهداری این نمادها تلاش و برنامه ریزی می کنند.

نمونه ی نمادهای مذهبی در دین اسلام و مذهب تشیع مساجد و حسینیه ها هستند که روز به روز با تلاش مردم با شکوه تر می شوند . تاثیر این نمادهای مذهبی تا اندازه ای است که بر شکل های شهری، شبکه ی راهها و حمل و نقل و مراکز اقتصادی و تجاری تاثیر گذاشته اند. نمونه ی تاثیر گذاری مذهب بر شبکه ی راهها و حمل و نقل در شهرهای مذهبی بزرگ مشهد و قم مشهور است که سعی شده تمام خیابان ها یا حداقل بیش تر آن ها به حرم راه داشته باشند یا در شبکه ی حمل و نقل مترویی شدن که شاه عبدالعظیم و حرم امام خمینی هر کدام ایستگاه خاص خود را دارند یا طرح مونوریل حرم تا حرم قم، که از حرم حضرت معصومه (ع) تا مسجد مقدس جمکران کشیده خواهد شد. شهر اردکان هم به عنوان یکی از شهرهای مذهبی از تاثیر مذهب بر شکل خودش مستثنی نبوده است. در واقع می توان گفت مذهب طوری عمل می کند که محتوا، فرم را شکل می دهد. بر خلاف مدرنیته ها که می گویند این فرم است که محتوا را شکل می دهد.

با روی کارآمدن رضا خان تغییر و تحول در بافت قدیم اردکان همچون سایر شهرهای ایران آغاز شد و اولین قربانی این تغییر و تحول قبرستان قدیم اردکان بود که تخریب و به باغ ملی تبدیل شد. بزرگترین تخریب بافت قدیم در سال 1338 با تخریب بازار بزرگ اردکان انجام شد . به قول مرحوم طباطبایی و در کتاب فرهنگ عامه اردکان بازار،قربانی تجدد خواهی شد. با تخریب بازار محلاًت بافت تاریخی به دو قسمت تقسیم شد قسمت زیادی از این بازار که به طول 750 متر بوده و امتداد آن از جنوب به شمال بوده است به کلی تخریب می شود که در اثر این تخریب قسمت زیادی از بازار بزرگ شهر، چارسوق بزرگ، کاروانسرای بازارنو، ضلع غربی حسینیه ی بازارنو، شبستان مسجد حاج محمد حسین، ضلع غربی مدرسه ی علمیه ، قسمتی از آب انبار دو راه، فاطمیه، حسینیه کوشکنو، دوراه ی کوشکنو و صدها خانه ی مسکونی همگی از بین می رود.

در میان موارد بالا تنها اماکن مذهبی است که امروزه در اثر حتی تخریب آن ها در سال 1338 هنوز نام و مکانی از آن ها باقی مانده است و این اهمیت اماکن مذهبی و اعتقادات مذهبی مردم را می رساند که برای حفظ آن ها تلاش  می کنند. چیزهایی مثل چارسوق بزرگ، آب انبار، دروازه ی کوشکنو و .....هرگز احیا نشدند و این البته به عوامل دیگری هم بستگی دارد از جمله این که در تجدد از دروازه و آب انبار خبری نیست. ولی در این مورد و در زمان حاکمیت مدرنیته در آن زمان این فرم بود که محتوا را هم تحت تاثیر خودش قرار داد ولی بعد از گذشت چند سال این محتوی مذهب و اعتقادات مذهبی بوده است که فرم را شکل داده است یعنی اماکن مذهبی قربانی شکل جدید خیابان شدند ولی بعد از چند سال  قاعده عوض شد. به طوری که حسینیه ها با تخریب قسمتی از خانه های مسکونی دوباره گسترش یافته اند و مساجد نوسازی شده و فرم خیابان را تغییر داده اند. به طور جدی می توان گفت که این مذهب است که به عنوان محتوا در نهایت فرم را شکل می دهد. حسینیه ی کوشکنو واقع در خیابان آیت الله خامنه ای با تخریب منازل مسکونی اطراف خود روز به روز بزرگ تر شده است به طوری که تقریباً با مسجد زیرده به هم رسیده اند و اگر چه قسمتی از آن در تخریب بازار و ایجاد خیابان تخریب شده بود ولی از آن طرف دوباره گسترش یافته است . فاطمیه ی اردکان در آن طرف خیابان نیز روز به روز با تخریب منازل مسکونی اطرافش گسترش یافته است.  تخریب منازل مسکونی و رضایت صاحبان آن ها همگی ریشه در اعتقادات سخت مذهبی مردم شهردار که حاضر می شوند از مال خود بگذرند و به حسینیه ها و اماکن مذهبی کمک کنند. نمونه هایی وجود دارد که مردم در اماکن مذهبی دست به نوسازی زده اند مثل مسجد علی بیک که در سال 46 قسمتی از آن تخریب و به مسجد اضافه می شود  و همچنین شبستان های مسجد جامع محمد حسین و مسجد زین الدین و قسمت تابستانی مساجد زیرده و کوشکنو به طور کمی تخریب و بازسازی شده است. و در سال 68 حتی آب انبار زیبای میدان قلعه تخریب و سر در ورودی آن جزئی از مدرسه ی علمیه گردید و این قسمت از بافت با تغییر اساسی مواجه گردیده است .

بزرگترین تاثیر محتوایی مذهب بر فرم شهری را می توان در مصلی بزرگ امام خمینی شهر اردکان مشاهده کرد. این مکان در زمان پهلوی ابتدا برای یک ورزشگاه طراحی شده بوده است ولی بعد از انقلاب با توجه به شور مذهبی که در میان مردم برقرا شده بوده، محتوای مذهب فرم ورزشگاه را به مصلی تبدیل می کند. مصلی با 13 هزار متر مربع زیر بنا که به عنوان دومین مصلی بزرگ کشور مطرح می باشد. و اهمیت این مصلی آن جا بیش تر خود را نشان می دهد که برای گسترش این بنا که به شکل مسجد الاقصی می باشد ساختمان بزرگ هلال احمر در کنار آن را تخریب کرده اند و برای گسترش آن تلاش های زیادی صورت گرفته است.

نمونه ی دیگر مقبره ملاعارف است که با وجود تخریب مزار و تبدیل آن به باغ ملی قبر این عارف نظر کرده تخریب نشده است و در سال های اخیر برای آن مقبره ای ساخته شده است که در کنار هتل شهرداری نمای قشنگی به شهر داده است. از نمونه های دیگر که فرم شهر را تغییر داده است مقبره ی آیت الله خاتمی (ره) واقع در بهشت شهدای اردکان است که نمای زیبایی به بهشت شهدا داده است و همچنین گلزار شهدای اردکان که آن هم در بهشت شهدا نمای قشنگی ایجاد کرده به طوری که اگر بر بام خانه های مسکونی واقع در خیابان ابوالفضل (ع) بایستیم این منظره را مشاهده خواهیم کرد. و البته ساخت مقبره ی مرحوم آیت الله محمد حسین بهجتی(ره) امام جمعه ی قبلی شهرستان هم تدارکاتی دیده شده است که هنوز اقدام به ساخت مقبره شده ولی بدون شک با ساخت این مقبره یک نماد مذهبی دیگر به شهر اضافه خواهد شد.

می توان گفت پیدایش مساجد و حسینیه ها به عنوان مکان های مذهبی با امامزاده ها به عنوان مکان های مذهبی دیگر فرق دارد معمولاً مساجد و حسینیه ها با توجه به نیاز جمعیت ساخته می شوند . مثلاً وقتی در یک محله جمعیت مناسب وجود داشته باشد محله برای خودش با کمک اهای مسجد و حسینیه می سازد. یعنی مساجد و حسینیه ها تابع مردم و محله های شهری هستند ولی امامزاده ها به عکس هستند. در کتاب شهرنشینی در خاورمیانه اثر کاستللو آمده است که یکی از عوامل جذب جمعیت مردگان هستند. امامزاده ها در یک مکان است که در کنار آن جمعیت سبب می شوند و اماکنی مثل بازار، رستوران، و .... بوجود می آید. و اگر هم جمعیت بوده در کنار آن امامزاده، پس از بوجود آمدن امامزاده جمعیت بیشتری جذب آن منطقه خواهد شد.

 بنابراین می توان گفت بوجود آمدن مساجد و حسینیه ها تابع نیاز مردم است. امروزه هم اگر در محله ای و مسجد یا حسینیه بوجود می آید بر اساس نیاز مردم بوجود می آید ولی در دین اسلام بحثی به عنوان نذر و وقف وجود دارد که این فرضیه را ممکن است تحت الشعاع قرار دهد و در یک محله ممکن است چند مسجد و حسینیه وجود داشته باشد ولی اکثراً با توجه به نیاز است که ساخته می شود . نمونه ی آن در شهر اردکان ساخت حسینیه ی دو طفلان مسلم و مسجد صاحب الزمان (عج) محله ی امیری است که در بافت قدیم وبا توجه به نیاز محله ساخته شده است. که مسجد صاحب الزمان (عج) تاثیری ویژه بر شکل شهری داشته است به این صورت که این مسجد بر روی یک مخزن آب انبار ساخته شده است. یعنی نمای یک آب انبار به نمای مذهبی تبدیل شده است.و در حال حاضر با داشتن معماری زیبا و یک بادگیر جلوه ی خاصی به شهر بخشیده است.

معمولاً در شهر اردکان بیش تر مساجد دارای گلدسته و گنبد خاص خود هستند که بر بام خانه ها معمولاً دیده می شوند و از بالا جلوه ی خاصی به شهر بخشیده اند. زیباترین جلوه ی این گلدسته ها و گنبدها در پارک کوثر واقع در خیابان میردامات اردکان قابل مشاهده است که در پارک در کنار درختان و وسایل بازی و تجدد در گلدسته با یک گنبد منظره ی زیبای را قلم زده است و تعامل بین مذهب، و سایر پدیده های فرهنگی و اجتماعی را به خوبی نشان می دهد . نمونه ی دیگر آن مسجد حضرت امام رضا (ع) است واقع در محله ی صدرآباد جدید، و از آن جا که این منطقه برای کشاورزی و دامداری است و روزانه افراد زیادی در این محل رفت و آمد دارند این مسجد ساخته شده است که در حال حاضر با تخریب زمین های کشاورزی منازل مسکونی در این منطقه در حال افزایش است. نمونه ی دیگر آن مسجد روح الله واقع در خیابان ابوالفضل است که به تازگی و با توجه به نیاز محله ساخته شده است . مسجد حضرت ولی عصر در کنار خط کمربندی جاده ی یزد تهران که قسمتی از آن از اردکان می گذرد نیز از مساجدی است که چند سالی بدون تعمیرات مانده بود ولی با باز شدن مسیر جاده از آن طرف این مسجد تعمیر شد و به صورت مکانی برای استفاده ی مسافرین در آمده است.

 

محمد مهدیزاده اردکانی

دانشجوی جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی