خلاصه ای از مباحث مطرح شده در دومین دوره ارکان شناسی
بسمه تعالی
جلسه بیستم: چهارشنبه 21/5/88
موضوع: بافت تاریخی-شهرسازی
استاد: آقای میرجانی
تهیه گزارش: خانم زهرا رنجبر
مختصری در خصوص شهرسازی و معماری در ادوار تاریخی ایران
بعد از شکل گیری دهکده های اولیه و سکونت گاه ها در در مناطقی که استعداد حضور انسان را داشت مانند شهر سوخته در سیستان،سیلک در کاشان،تپه گیان در نهاوند و... انسان ها با غلبه بر نواحی اطراف تشکیل حکومت های محلی دادند و دیگر بزرگان قبایل مانند ریش سفیدان نمی توانستند اداره ی امور را در دست گیرند.
قبل از ورود آریایی ها به ایران چندین قوم متمدن در ایران ساکن بودند از جمله:
ایلامی ها در جنوب غرب ایران در دشت خوزستان
اورارتوها در شمال غرب ایران حوالی دریاچه ی ارومیه
سکاها در غرب ایران.
نوع ساختمان معابد ایلامی ها را زیگورات می گفتند.معروفترین بنای آن ها زیگورات چغازنبیل است که به دستور اونتاش گال و تحت تأثیر سومریان ساخته شده است..زیگورات ها ساختمان هایی پله ای شکل بودند که هرچه به سمت بالا برویم کوچکتر می شوند وطبق قدیمی ترین اعتقاد جایگاه پرستش محسوب می شدند. در آن ها اتاقی به نام اتاق انتظار ساخته می شد و اشخاص مؤمن در آن به عبادت می پرداختند.در اطراف زیگورات چغازنبیل حوزه های شهری و اولین تمرکزها و سکونت گاه ها به چشم می خورد و به ثبت آثار جهانی در یونسکو رسیده است.
اورارتوها در قرن 8 و 9 پ.م حوالی دریاچه ارومیه ساکن بودند.آن ها نوعی ساختمان می ساختند به نام کلاوه که 2 طبقه داشت و به شکل راست گوشه و چهار گوش ساخته می شد.از طبقه ی پایین به عنوان انباری استفاده می شد و طبقه ی اول مسکونی بود.اورارتوها در نهایت توسط مادها از بین رفتند.
در قرن هشتم پ.م شخصی به نام دیااکو یکی از افراد قبیله ماد،با متحد کردن قبایل غرب ایران اولین حکومتی که به صورت وسیع در نواحی غربی ظاهر شدند را تشکیل داد.
با روی کار آمدن هوخشتره و فتح نینوا در زمان او شاهد گسترش قلمروی مادها هستیم و از آثار معماری در این دوره می توان به نقش برجسته های مادی و معماری صخره ای مانند گور دخمه ها اشاره کرد.
بعد از استقرار هخامنشیان که دودمانی پادشاهی در ایران پیش از اسلام و از اقوام مادها بودند،شاهد تشکیل اولین امپراطوری ایران توسط کوروش هستیم که در حدود 200 سال بزرگترین امپراطوری کره زمین بود.طلایی ترین دوره تاریخی ایران،دوره هخامنشیان و بخصوص در 100 سال اول حکومت است.
همان طور که می دانیم معماری ارتباط مستقیمی با پول دارد و نشانه های پیشرفت را می توان در معماری دید.ساختمان های دوره هخامنشی از جمله تخت جمشید،پاسارگاد و کاخ های شوش نشان دهنده ی این است که وضع اقتصادی دولت و مردم در آن دوره بسیار خوب بوده است.
می توان گفت اولین مرکز و شهر پادشاهی هخامنشیان پاسارگاد بود وشامل چندین کاخ و بنا می شد.ولی بعدها با حمله اسکندر ارتباط کالبدی این بناها از بین رفت و کاوش ها نتوانست دلایلی را که بتوان پاسارگاد را شهر نامید پیدا کند.
کوروش پاسارگاد را در سال 550 تا 559 پ.م بنا کرد و در سال 331 پ.م این شهر به همراه گنجینه ی پر بهای آن به دست اسکندر مقدونی افتاد.در پاسارگاد بر خلاف تخت جمشید که همه بناها بر روی یک سکوی از پیش آماده شده متمرکز شده اند،بناها در محوطه ی وسیع 6 کیلومتری جای گرفته اند.از بناهای این محوطه می توان به آرامگاه کوروش اشاره کرد که شامل سکویی 6 پله ای با یک اتاق کوچک که روی این سکو قرار دارد می شود.
بعد از پیش آمدن ماجرای بردیای دروغین و برملا شدن این راز برای تعدادی ازبزرگان پارسی،7 نفر از آنها گرد هم آمدند تا در این مورد تصمیم گیری کنند.یکی از این 7 نفر داریوش_پسر هیستاسپ_ بود که بردیای دروغین را به قتل رساند و بعد در شورایی که توسط همین 7 نفر تشکیل شد به پادشاهی منصوب گشت.در زمان او بنیان ساختن شهرها و پایتخت های فصلی گذاشته شد.شوش،هگمتانه،تخت جمشید و بابل 4 پایتخت فصلی هخامنشی در این دوره بودند.شاهنشاهان هخامنشی در هنگام صلح و آرامش و در اواخر زمستان و ماه های اول بهار و هنگام برگزاری جشن فروردگان در تخت جمشید توقف می کردند و بقیه سال را به این ترتیب که تابستان را در هگمتانه پایتخت قدیم شاهان ماد و زمستان را در شوش پایتخت قدیم ایلام و یا احتمالاً در بابل به سر می بردند.
مهمترین منبع معماری در این دوره تخت جمشید است که در 560-520 پ.م توسط دو پادشاه هخامنشی داریوش و خشایار شاه ساخته شد.سنگ بنای تخت جمشید را داریوش گذاشت اما هیچ گاه در زمان او پایان نیافت.
تخت جمشید بر روی ارتفاعاتی در غرب فلات ایران و شرق دره بین النهرین واقع است و از نظر معماری به صورت پراکنده ساخته شده که فضاها و خیابان های نامنظمی در اطراف ساختمان ها وجود دارد.
از دیگر مواضع شهرنشینی در این دوره شهر شوش است که از قدیمی ترین نقاط شهری در ایران محسوب می شود و به دلیل جاری بودن چند رودخانه در این محل ،بستر مناسبی برای کشاورزی و استقرار انسان دارد.این شهر توسط داریوش بنیان گذاشته شد و از آثار مکشوفه در این منطقه می توان به نیم تنه داریوش اشاره کرد.
از دیگر اقدامات داریوش حفر کانال سوئز می باشد که نشان دهنده عظمت و اقتدار اوست.
دوره پارت ها(اشکانیان)
دوره مرموزی در تاریخ ایران محسوب می شود.در این دوره کشور به صورت ملوک الطوایفی اداره می شد و تسامح مذهبی وجود داشت.
اشکانیان در حدود 250 پ.م از میلاد،و پس از سلوکیان در ایران به قدرت رسیدند.در معماری پارتی ،پس از شکوفایی دولت اشکانی ،به نمای ساختمان توجه بیشتری شد و تحول و تغییرات تازه ای در زندگی شهرها پدید آمد.به این ترتیب که شهرها را به صورت دایره ای می ساختند و گرد آن به سنت کهن دیوار بلندی می کشیدند.
اشکانیان در معماری خود از طاق گهواره ای،قوس،برجسته کاری تزئینی و گاهی ستون توکار استفاده می کرند.از جمله شهرهای انان می توان یه شهر پالمیر،نساء،صد دروازه و شهر الحضر یا هاترا اشاره کرد .این شهرها اغلب در مسیر جاده های باستانی که در اثر گسترش جاده ابریشم بوجود آمدند ایجاد شده اند.در درون شهرهای اشکانی مهم ترین ساختمان مقر حکومت و معبد بود و بازار از بخش های بزرگ و جالب شهر محسوب می گشت.
تیسفون نیز یکی از شهرهای عراق است که به دست پارت ها بنا شد.این شهر پایتخت پارت ها بود و در روزگار خود از چنان زیبایی برخوردار بود که وقتی سپاه اسلام آن را فتح کردند به چنان حیرتی دچار شدند که گفتند تیسفون همان بهشت موعودی است که پیامبر وعده اش را به ما داده بود.
نهایتاً اشکانیان توسط اردشیر بابکان سرنگون شدندو ساسانیان به قدرت رسیدند.آثار اولیه معماری در این دوره شباهت زیادی به معماری دوره پارت دارد.
در دروه ساسانی شهرها عموماً با نقشه شطرنجی و منظم ساخته می شدند که قسمتی از آن تأثیر گرفته از جنگ های اردشیر و شاپور با رومیان و فعالیت اسیران رومی در شهر سازی ساسانی است که منجر به نفوذ شهرسازی رومی و برخی عناصر معماری آن ها در معماری ساسانی شده است.شهر استخر از محوطه های مهم باستانی کشور و از نمونه شهر های ساسانی است که در پشت تخت جمشید و آن سوی کوه رحمت واقع شده.از دیگر شهرهای این دوره شهر اردشیر خوره می باشد که پلان دایره شکل دارد.
با ظهور اسلام در شبه جزیره ی عربستان و ورود آن به ایران در سال 652 میلادی ساسانیان سرنگون شدند و عملاً اسلام به صورت لشکر عرب یا به صورت دقیق تر سیلی از فرامین و آئین ها و دستوارت جدید وارد ایران شد.به دلیل شرایط سخت مردم در زمان ساسانیان از جمله تضاد طبقاتی،پرداخت مالیات های سنگین ،شرایط ناگوار زنان و ... ایرانیان با آغوش باز اسلام را پذیرفتند.زیرا از نظر آن ها اسلام دین عدل و قسط و عدالت بود که توسط شخصی امی که از جنس مردم عادی بود به اعراب ارائه شد.
اگر بخواهیم در مورد معماری اعراب صحبت کنیم عملاً اولین مسجدی که در اسلم ساخته شد مسجد پیامبر در مدینه بود که به مساجد بعد از خودش الگویی داد که نمی توان گفت این الگو عربی است.الگویی که پیامبر در زمان ساخت مسجد آن را مشخص کرد و به دستور پیامبر ساخته شد.مکان این مسجد توسط شتر تعیین گشت.برای ساخت این مسجد،سنگ های لاشه را بدون ملات روی هم چیدند یا اصطلاحاً خشکه چینی تا بلندی آن به اندازه قد بلندترین مرد عرب در زمانی که دست هایش را به آسمان دراز کرده باشد رسید و تنه ی درختان بی ثمر را به عنوان تیر و ستون استفاده کردند.یک نخل خشک هم در وسط مسجد به عنوان ستون قرار گرفتو سر شاخه ها هم به جای تیر استفاده گردید.بعداز این تیرها ریخته شد و با پوست چهارپایان روی آن را پوشاندند..در کنار این شبستان زمینی بود که دیوار کوتاهی برای آن ساختند و به آن صفه می گفتند وبعضی از یاران پیامبر در آن جا زندگی می کردند.این الگویی بود که وارد ایران شد.هرچند ایرانیان علاقه ای به الگوبرداری از آن نداشتند.زیرا با روی کار آمدن امویان و ظلم ستم این قوم دید آن ها نسبت اعراب عوض شد.
ما در این دوره هیچ آثار و سازه ای تا اواخر حکومت امویان و اوایل عباسیان نداریم.با روی کار آمدن عباسیان و رسمی شدن تشیع ،ایرانیان با توجه به علاقه ی و دلبستگی که به ائمه داشتند با تجدید خاطره گذشته به ایجاد زیرساخت ها برای شهرسازی پرداختند.شهرهای قلعه ای از مهم ترین مظاهر شهری در این دوره است.شهرهایی که با توجه به مفهوم امنیت و محرم بودن در شئون زندگی مردم،به صورت حصارهای ممتد و بیضی شکل ساخته می شد که تنها یک ورودی داشت و داخل آن تقسیمات متنوعی ایجاد می شد.از جمله معابر،خانه ها،مقر حکومت و ...از نمونه ی این شهرها نارین قلعه ی مبید و ارگ بم می باشد.
در این مرحله با توجه به نقش مسجددر گردآوری و بسیج عمومی مردم و... هرکدام از شهرها که قابلیت ایجاد مسجد آدینه یا جامع را داشتند از آن بهره مند می شدند.مسجد جامع در قلب تپنده ی شهر ایجاد می شد و در کنار آن بازاری احداث می گردید.
مسجد جامع عقدا مربوط به دوره ایلخانی،مسجد جامع اردکان قرن 11 و مسجد جامع فهرج از نمونه های مسجد آدینه است.مسجد جامع فهرج به نظر می رسد اولین یا یکی از اولین مساجد اسلامی است که ویژگی های نیارشی شیوه ی پارتی را داراست و طرح بسیار ساده ای دارد.نمای این مسجد سیمگل است و شبستانی با سه دهانه دارد که نقشه ساختمانی آن از تاری خانه دامغان نیز ساده تر است.به طور کلی معماری آن یک معماری ساسانی است.
وضع جغرافیایی ایران،یزد،اردکان
ایران کشوری در کمربند بیابانی گرم و خشک دنیا با ریزش متوسط 70 میلیمتر در سال است که از نظر نرم جهانی آمار خطر سازی است.یکی از راه کارهای مبارزه با کمبود آب مخصوصاً در مناطق گرم خشک کشور ایجاد آب انبارهاست.
رشته کوه های البرز و زاگرس یکی ار عوامل عدم دسترسی به رطوبت و ابرهای باران زا به مناطق داخلی کشور می باشد.
استان یزد با مناطق کویری و خشک که حدود 95 درصد از استان را شامل می شود نیز از ریزش ناچیزی برخوردار است طوری که شاید در طول سال در برخی مناطق تنها یک میلیمتر باران ببارد.
در این میان رشته کوه منفرد شیر کوه در حکم نبض و شریان های حیاتی استان است که موجب جریان های مطلوب آب و سیراب شدن قنات هاست.
شهرستان اردکان تا قبل از پیوستن طبس به استان بزرگترین شهرستان بود که وسعت آن چیزی در حدود 28 هزار کیلومتر است.این شهرستان در قسمت انتهایی دشت یزد- اردکان واقع شده.دشت یزد- اردکان یکی از دشت های تمدن ساز و عظیم ایران محسوب می شود.در کنار این دشت سکونت گاه های قدیمی از جمله عقدا،بیده،میبد،کثه،اشکذر،فهرج و ... واقع شده است.
بررسی نظام های بادی در سطح دشت یزد – اردکان و نقش آن در شکل گیری بافت تاریخی اردکان
جریان بادها با توجه به هموار و مسطح بودن منطقه نقش اساسی در شکل گیری شهرها دارند.در حد فاصل چرخاب تا حجت آباد چند روستا وجود دارد که در اثر وزش باد مدفون شده است.مسجد ریگ که مربوط به دوره تیموری و ایلخانی است نیز تحت تأثیر وزش باد و اکوسیستم زیر خاک مدفون بوده است.
تقسیم بندی کلی بادها
بادهای منطقه ای:که ناشی از تغییر فشار در مناطق پست و مرتفع می باشد.مانند باد منطقه ی اصفهان که در بافت تاریخی اردکان و شکل گیری بادگیرها نقش عمده ای دارد.این باد منطقه ای به خاطر گذر از کوه های بختیاری که از کوههای برف گیر کشور می باشد نسیم خنکی به همراه خود می آورد.
باد منطقه ی سیستان که ادامه بادهای 120 روزه ی سیستان می باشد و مخرب است.این بادهاعامل مدفون شدن شهر سوخته با آن عظمت می باشد.بادگیرهای اردکان درست در جهت مخالف این بادها ساخته شده.
باد منطقه قبله از مناطق ندوشن و جنوب غربی استان یزد ناشی می شود که مضر وآلوده است.
باد منطقه خراسان که تنها برای بعضی مناطق از جمله یزد مساعد است ولی برای اردکان مضر می باشد.
تنها جریان بادی مفید برای اردکان،میبد و عقدا باد منطقه ای اصفهان می باشد و بادگیرهای یک طرفه اردکانی که شهرت زیادی دارد بر مبنای این جریان بادی ساخته شده.
گونه های مختلف بادگیرها
- بادگیر یک طرفه اردکانی
- بادگیر دو طرفه کرمانی
- بادگیر سه طرفه که روندی بین دو طرفه و چهارطرفه می باشد.
- بادگیر چهارطرفه با مقطع مربع یا مستطیل
- بادگیر شش طرفه که برای آب انبارها کاربرد دارد.
- بادگیر هشت طرفه
- بادگیر دو طبقه یا دو اشکوبه که از دو مقطع تشکیل شده و این 2 مقطع ارتباطی با هم ندارند.به این معنا که اگر یکی از مقطع ها خراب شود صدمه ای به مقطع دیگر وارد نمی شود.
برای ساخت این بادگیر ابتدا میله ی مرکزی ساخته شده وامتداد می یابد و در کنارش بادگیر 4 طرفه ایجاد میشود که هر دو مقطع دارای مجراهای جداگانه هستند.
بادگیرها در دیگر کشورها نیز وجود دارند از جمله در مصر که به آن ملقف می گویند و یک عنصر تزئینی در معماری آن ها محسوب می شود.درحالی که در ایران عنصری حیاتی و برای جذب جریان های مطلوب هواست.
محمد پورروستائی اردکانی