دنياي امروز در بحث برنامه ريزي هاي شهري و نيز رفع مشكلات شهر، ديگر ديدي تك محورانه و تك راي ئی ندارد. سال هاست كه شهر هاي بزرگِ كشورهاي پيشرفته با شوراي محله اي و نظام مشاركت مردمي در شهرداري ها و برنامه ريزي شهري اداره مي گردند.

كانوني عاري از خود محوري يك نفر، مانند شهردار يا يك ارگان به نام شهرداري. اين، بدين منظور نمي باشد كه شخصي در شهر به نام شهردار وجود ندارد و يا شهرداري ها ديگر تعطيل گرديده است. در شهرهاي امروز، تمام برنامه ريزي های شهري، چه در بخش محله اي چه كلان شهري با مشاركت مردمي صورت مي گيرد و حتي شهرهايي مانند بئونوس آيرس در آرژانتين، آمستردام هلند و بسياري ديگر در برنامه ريزي بودجه اي خود، مردم محور و مشاركتي اداره مي شوند.

اين را مقدمه اي بدانيد در باب آشنايي شما با حضور 8 ساله موسسه اي غير دولتي به نام همياران غدا كه 8 سال پيش با ديد مشاركت محله اي، وارد محله چرخاب اردكان شد و با ايجاد بنيادي مردمي، به رفع مشكلات مردم محله مشغول شد. بنيادي كه با نام بنياد توانمند سازي جامعه براي توسعه پايدار، با شعار «به مردم كمك كنيم تا به خودشان كمك كنند» شكل گرفت. از بهترين اقدامات اين بنياد براي اولين بار در جامعه ايران و حتي جهاني رابطين بهداشت بود. كه تقليدي بهتر و مثبت در تمامي نقاط جهان با نظامي هدفمند تر از ما صورت گرفت و الگوپذيري مناسبي از اين طرح شد. جاي تأثر و تأسف است که با سوء مديريت، بنياد از هدف اصلي اين طرح یعنی «رابطين بهداشت» و نيز هدف اصلي ايجاد بنياد، يعني به مردم كمك كنيد تا به خودشان كمك كنند به يك صندق اعتباری خرد منتهی گردید.

در فروردين ماه سال 1388باز موسسه همياران با طرحي جديد به نام «احياي بافت تاريخي شهر اردكان با مشاركت همه ذينفعان، با توجه ويژه به ساكنان بافت تاريخي» به اردكان بازگشت. هدف این طرح، احياء بافت تاريخ اردكان با توجّه به راي و نظر مردم محله تعریف شد. تمامي هماهنگي ها با تمامي ارگان های مربوطه انجام شد تا اين طر ح با اهدافی چون:

-        بررسي وضعيت موجود در بافت تاريخي،

-        بستر سازي و بسيج اجتماعي گروه هاي ذينفع (تهيه سند مداخله)،

-        دستيابي به الگوي مناسب براي تعامل متخصصان و جامعه محلي و

-        راه اندازي مركز پشتيباني محلي در راستاي اجراي برنامه هاي احياء بافت تاريخي

شروع به كار نمايد.

در اين راستا موسسه همياران با جلب حمايت سازمان علمي، فرهنگي، آموزشي ملل متحد (يونسكو) از نظر مالي و علمي كار را در اردكان شروع كرد. در این طرح، همكاري هر چه بهتر و بيشتر با ارگان هاي دولتي و غيردولتي در اردكان ديده شده است كه نمونه بارز آن دخالت ارگان هايي چون ميراث فرهنگي و شهرداري، از ارگانهاي دولتي و موسساتي چون دانشگاه يزد، بنياد توانمند سازي، انجمن چارسوق كوير، مركز تحقيقاتي كراتر-دانشگاه معماري گرونبل فرانسه و موسسه پژوهشي كودكان دنيا مي باشد.

به دلیل اینکه این طرح تحت حمایت یونسکو می باشد، در اقدامی موسسه همیاران از نماینده یونسکو در ایران دعوت می کند تا دیداری یک روزه از بافت تاریخی اردکان و تمامی گروه ها و ارگان های مشارکت کننده در طرح پایش بافت تاریخی اردکان داشته باشند. از ارگان ها، فرمانداری اردکان، شهرداری و میراث فرهنگی؛ از انجمن های محلی، انجمن چارسوق. در این راستا جلسات خوبی با دو ارگان فرمانداری و شهرداری و انجمن چارسوق برگزار گردید و جلسه ی با میراث فرهنگی برگزار نگردید. اين حضور، خود دريچه اي بر فعاليت ديگر مراكز غير ايراني در اين طرح شد.

 در بالا نام يك مركز تحقيقاتي فرانسوي مشاركت كننده در اين طرح برده شده كه موضوع اصلي بحث مي باشد. اين مركز، مركز تحقيقاتي كراتر – دانشگاه گرونبل فرانسه مي باشد. اين مركز از سال 1378 فعاليت خود را با سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري بر محور ابنيه ساخته شده از خشت آغاز كرده است. بناي چغازنبيل در استان خوزستان.

و دروازه دوم ارگ بم، نمونه بارز اين همكاري است. بعد از زلزله بم هم در چارچوب همكاري با بنياد مسكن انقلاب اسلامي، شروع به ساخت خانه هايي از خشت تحت نظارت سازمان نظام مهندسي كشور براي زلزله زدگان مي کند. در خارج از ايران اين مركز در بخش مرمت بافت ها و بناهاي تاريخي، در افريقا در كشورهاي بنين، مالي، گامبيا و غنا؛ در آمريكاي شمالي در چن چن و پرو؛ در آسيا، مرو تركمنستان، فراز تپه ازبكستان، ماري سوريه و بهلا عمان كار كرده است. در ساخت بناهاي جديد، ساخت مدارس در فرانسه، مراكز تجاري در پرتقال و خانه هاي مسكوني در اسپانيا را مي توان نام برد. تخصص اين مركز خاك خشت و ساخت و ساز بناهاي خشتي و كاهش تخريب در زمان زلزله مي باشد. دانشگاه گرونبل در راستاي ايجاد دانش كاربردي از طريق علم آكادميك، مركز كراتر  را سفير انتقال دانش كاربردي خود به دنيا نموده است.

موسسه همياران پس از آشنايي با كارشناسان اين مركز در بم، تصميم به همكاري طرح مشتركي در زمينه كاهش خطر پذيري و مقاوم سازي ابنيه خشتي در اردكان گرفت تا به اين ترتيب زمينه هاي انتقال دانش روز در مورد ساخت خشت مقاوم و ساخت و ساز با خشت را در اين شهر فراهم آورد.

توجه به اين نكته كه يك موسسه غير بومي براي انتقال دانش روز دنيا در اردكان بدون هيچ چشم داشتي فعاليت مي كند و زمينه هايي از جمله ايجاد يك آزمايشگاه آناليز خاك، ميز لرزه و كارگاه توليد خشت را بوجود آورده بسیار حائز اهمیت است.

در مورد خشت باید دانست، دانشی که سالها در اختیار ایرانی و معماری ایرانی بوده و طی ادوار متمادی با خواست ها و نیاز های افراد از قشرهای مختلف تکامل جسته و تبدیل به ایدری معماری ایرانی در چهار سبک از شش سبک معماری بومی ایران شده، نزدیک به 80 سال است که از ذهن مردم و معماران دانش آموخته دانشگاه هاي معماری در این مرزبوم رخت بربسته و معماری رونق یافته امروز مان، وام گرفته از انقلاب صنعتی اروپا شده است. کوشش معمارانی چه تجربی، چه آکادمیک از جمله حسین زمرد شیری، استاد لرزاده ،استاد کریم پیر نیا و حتی مهندس نادر خلیلی در احیای علم خاک و خشت در حوزه معماری بي نتیجه ماند، بطوریکه مهندس نادر خلیلی تمامی تجربیاتش را در پی بی توجهی به دانشش در اختیار دانشگاهای برتر معماری در آمریکا قرار داد تا در جهان او را به عنوان یکی از 10 معمار برتر در تحول علم معماری جهان بدانند.

از شروع تحول معماری در جهان با عنصر رس و در واقع خاک به عنوان یکی از مهمترین عناصر شالوده ساختمان، زمان زیادی نمی گذرد ولی این عنصر معماری که می تواند نقش مهمی در صنعت روز افزون ساختمان بازی کند، در چرخه تولید تا مصرف کم هزینه تر و بسیار پاک در زمینه آلاینده های زیست محیطی می باشد. و نیز با استفاده از دانش روز و مطالعات آزمایشگاهي مي توان به ترکیب هایی طبیعی اما بسیار مقاوم دست یافت. در اروپا بسیاری از مراکز علمی وتحقیقاتی شروع به فعالیت در این خصوص کردند و به نتایج جالبی در خصوص ساخت با خشت رسيده اند به طوری که می توان گفت یک نهضت در ساختمان سازی با خاک و خشت بوجود آمد و حتی در کاهش آلودگی زیست محیطی و گازهای گل خانه ای اتحادیه اروپا قانونی را تصویب کرده که تا 10 سال آینده، اروپا مصرف بتن را به یک چهارم کاهش داده و به جای آن از مصالح پاکی چون خشت استفاده کند. ازكشور هاي پيشرو در اين زمينه مي توان به ايالت متحد، فرانسه، كره جنوبي، پرتقال و اسپانيا اشاره كرد. بعضي از اين كشورها، خود تاريخي را با سازه هاي خشتي تجربه كرده اند به طور مثال فرانسه هم اكنون بيش از شش هزار خانه خشتي دارد.

در مورد رس.

رس را چنان چه با میکروسکوپ نگاه کنیم، مانند صفحات کوچک شیشه ای می باشد که با یک قطره آب بین مولکولی، کنار هم نگه داشته شده است. این پایه ی ایجاد گل یا درواقع خشت می باشد. در آزمایشگاه های خشت، این مقاومت با بررسی و ترکیب بندی مناسب با دیگر عناصر چون شن و ماسه و حتی دانه های ریز P.V.C یا نانو به بالاترین حد ممکن مي رسد. در این راستا با اهداء وسایل آزمایشگاه از سوی موسسه همیاران و مرکز تحقیقاتی کراتر به میراث فرهنگی این دانش برای انتقال به بخش بومی در ایران و اردكان كليد زده شد.

يك توضيح: اين آزمايشگاه قرار است چه كاري انجام دهد؟

 اين آزمايشگاه در نظر دارد تا تمامي معادن خاك را در منطقه اردكان آناليز كند و نيز از هر نوع خاك خشت هايي براي آزمايش بهترين نوع و مقاوم ترين نوع بسازد تا در مرمت هاي خود از اين نوع خشت با كيفيت استفاده كند. اين آزمايشگاه پس از تجزيه ريز دانه اي خاك و نيز سنجش غلظت رس از هر نوع خاك، تعدادي خشت براي آزمايش هايي چون: سايش، فشار، كشش، جذب رطوبت و خردگي مي سازد تا با بررسي و تجزيه دانه بندي به نوع مطلوبی برسد تا خود به طور مصنوعي با توليد مخلوط مناسب به خاك مطلوب و مورد استفاده براي خشت زني و مرمت و ساخت برسد.

اين مركز تحقيقاتي براي شروع مرمت در اردكان نياز به بررسي و انتخاب نمونه اي مطلوب داشت كه موسسه همياران در راستاي پايش بافت تاريخي اردكان اقدام به اجراي طرح پرسشنامه در يك بلوك 100 بنايي كرد كه آسيب پذيرترين خانه اين بلوك به مركز كراتر براي كار معرفي گرديد. قرار گرديد اين كار در مدّت دو هفته در حد زيست پذيري منزل مسكوني مورد بحث و نيز كاهش خطرپذيري با مشاركت دفتر معماري موسسه همياران و نيز ارگان هاي ميراث فرهنگي و سازمان بهسازي نوسازي اردكان در روز اول تير ماه شروع شود.

كوشش اين گروه يعني موسسه همياران (دفتر معماري و مرمت همياران) و مركز تحقيقاتي كراتر انتقال دانش خود به جوانان بومي اردكان در كنار داشته هاي فراموش شده معماران و بنا هاي كوير بود. موسسه همياران اين كار را با هدف كاري آموزشي براي موسسات علمي در رشته معماري آغاز و به اطلاع رساني دقيق اين كار پرداخت كه متأسفانه با امتحانات موسسات علمي شهر از جمله دانشگاه هنر و معماري اردكان و آموزشكده فني شهيد بهشتي و هنرستان هاي داخلي هم زمان گرديد. ولي كم لطفي اين موسسات هم دخيل شد تا اين انتقال دانش صورت نپذيرد. به طوري كه كارشناسان مركز كراتر بعد از دعوتي يك روزه  به دانشگاه يزد رفتند تا در مورد حضورشان و كارشان با دانشجويان معماري دانشگاه يزد گپي بزنند نتيجه، حضور دانشجويانی از يزد به اردكان برای بازدید از پروژه بود.

به هر حال اين 17 روز با نكات جالبي همراه بود كه نمونه آن، كار كردن متخصص سرشناس فرانسوي سباستين موريس ست بود كه مانند يك كارگر كار مي كرد، با توجه به اينكه اين متخصص فرانسوي به عنوان يكي از بزرگترين متخصصين مرمت در زمينه خانه هاي خشتي در دنيا شناخته شده است. به هر حال اين بنا طی 17 روز، كار مرمتي خود را به پايان رساند. قرار بود اين كار يك كارگاه آموزشي براي تمامي استادان و كارگران مشغول در ارگان هاي سازمان بهسازي-نوسازي و ميراث فرهنگي باشد و هر چند روز يك بار اين گروه كاري، يك جلسه بررسي با هم داشته باشند.

 به هر حال به نظر مي رسد ما بايد هرچه بهتر و بيشتر در مورد بحث انتقال دانش با اين موسسه همراهي كنيم به طوري كه بايد در طي حضور اين گروه در اردكان زماني براي حضور اين گروه در دانشگاه ها و موسسات علمي خود حتي هنرستان ها گذاشت و اين اهتمام تنها با آگاهي مسئولين آموزش پرورش شهر امكان پذير است. نگذاريم جاي تأسف و تأثر را بعد از برگزاري كارگاه هاي آموزشي در دانشگاه يزد براي خود بخريم!

اين موسسه طي حضور خود در اردكان، چند هدف را دنبال مي كند: اول مرمت و بازسازي اصولي با خشت در بناهاي تاريخي اردكان با مشاركت ارگان هاي مربوطه؛ دوم، ايجاد بستري جهت انتقال دانش به دانش آموختگان معماري در شهر و بعد استاد کاران؛ سوم، ساخت يك يا چند بناي خشتي در اردكان با نظارت سازمان نظام مهندسي كشور از خشت.

طي توافقات قرار است كه اين مركز يك بنايي با خشت و به نام بازارچه صنايع دستي احداث نمايد. كاري كه صرفاً تحقيقاتي مي باشد. با ارائه نوع كار و نمونه هاي ساخته شده در بم اين مركز مجوز ساخت يك بنا را با 70% خشت در ايران از سازمان نظام مهندسي گرفته است. اين نكته قابل توجه است كه در كشوري كه بيش از 80 % خانه هاي بالاي 200 سالش با خشت خام ساخته شده اند كسي مجوز ساخت خانه خشتي را ندارد. البته شايد كسي استاندارهاي نظام مهندسي را رعايت نمي كرده و اين مجوز به خاطر اين به مركز كراتر داده شده كه آنها براي اولين بار توانسته اند استانداردهاي نظام مهندسي ساختمان كشور را رعايت كنند و حتي كسي مثل مهندس نادر خليلي كه پايه گذار ساخت و ساز نوين بناي خشتي در جهان هست هم نتوانسته بود اين استاندارد ها را رعايت كند. به هر حال زميني كنار خانه تقديري براي ايجاد اين بازارچه و طرحي قابل قبول با تمامي امكانات و فضا هاي روز و در عين حال مطابق با فضاي موجود و معماري خشتي از طرف مهندس اغنو ارائه گرديد. كه در زير تصاويري از آن براي علاقه مندان به معماري ارائه گرديده است.

اين نكته مهم نيست كه اين طرح از سوي ميراث فرهنگي اردكان تغيير پیدا کرده است. براي ما بیشتر دقت نظر گروه فرانسوي در كار مهم و حائز اهمیت مي باشد. سعي بر اين داشته باشيم تا اين علم را از اين گروه علمي گرفته و براي بازگشت دوباره مهندسي خاك به شهرمان كوشا باشيم. خطاب ما به همه شما معماران آينده اين شهر می باشد.

با تشکر؛
محسن فتوحی.